اقتصاد دانش‌بنیان چگونه امنیت غذایی را تقویت می‌کند؟
ارتباط فردا: سومین نشست از یازدهمین همایش سالانه اقتصاد مقاومتی با موضوع «چالش‌ها و ظرفیت‌های زیست‌بوم دانش‌بنیان غذا و کشاورزی» برگزار شد.
در این نشست به چگونگی استفاده از فناوری‌های نوین برای رفع چالش‌های فعلی امنیت غذایی پرداخته شد و کارشناسان نقش آفرینی مطلوب دولت و بخش خصوصی را در توسعه دانش بنیان کشاورزی تبیین کردند.
فعالیت ۵ درصد از شرکت‌های دانش بنیان در حوزه کشاورزی
غلامرضا گل‌محمدی، معاون وزیر و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) در این نشست با اشاره به اینکه در بخش کشاورزی با چالش‌های بزرگی همچون بحران آب و تغییر اقلیم مواجه هستیم که سند دانش بنیان امنیت غذایی برای غلبه بر همین چالش‌ها مصوب و ابلاغ شد، گفت: اگر وضعیت اقلیمی فعلی تا سال ۲۰۵۰ میلادی ادامه یابد، آب در دسترس برای مصارف کشاورزی از ۷۵ میلیارد متر مکعب به ۵۰ میلیارد متر مکعب کاهش می‌یابد در حالی که نیاز غذایی از ۱۵۰ میلیون تن به ۲۰۰ میلیون تن افزایش می‌یابد، بنابراین تحول کشاورزی سنتی به سمت دانش بنیان ضروری است.
وی افزود: اکنون اثربخشی سازمان تات در حوزه فناوری ۲ میلیارد دلار است. تاکنون در سازمان به ۱۰۰۰ فناوری شامل اقلام دارویی، ماشین‌ها و بذور دست یافته‌ایم و ۵۰۰ مورد آن وارد مرحله تجاری سازی شده اما این کافی نیست.
وی ادامه داد: از حدود ۱۰ هزار شرکت دانش بنیان فقط ۵ درصد در حوزه کشاورزی فعال هستند که با این سهم کم نمی‌شود به امنیت غذایی پایدار دست یافت.
گل‌محمدی تصریح کرد: یکی از مشکلات ما در حوزه بهره‌وری کشاورزی، پایین بودن ضریب نفوذ دانش است که بین ۵ تا ۱۳ درصد اعلام شده است. از مهمترین علل این سهم کم، پایین بودن سهم سرمایه گذاری در بخش کشاورزی بوده که کمتر از ۵ درصد سهم است.
سرمایه‌گذاری علمی و ارزبری بالا
رضا بخشی‌آنی، معاون توسعه اقتصاد دانش بنیان معاونت علمی ریاست جمهوری در ابتدای سخنان خود گفت: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی صرفاً ۵ درصد از مجموع شرکت‌های دانش بنیان را در بر می‌گیرد و این آمار هنوز مناسب نیست. این در حالی است که یک سوم کل تجارت خارجی کشور (صادرات و واردات) مربوط به حوزه کشاورزی است که بازار بزرگی به اندازه ۲۳-۲۴ میلیارد دلار محسوب می‌شود.
بخشی‌آنی با اشاره به اینکه آمارهای مربوط به تجارت کشاورزی قابل توجه است، اظهار کرد: اگر سال ۱۳۹۴ به عنوان سال پایه در نظر گرفته شود، واردات حدود ۸.۹ میلیارد دلار و صادرات حدود ۵.۵ میلیارد دلار است و بنابراین تراز منفی حدود ۳.۵ میلیارد دلاری در آن سال وجود داشت؛ اما این تراز منفی در سال ۱۴۰۲ به ۱۱ میلیارد دلار رسیده است.
وی افزود: بنابراین حوزه کشاورزی ارزبری بالایی دارد که نیاز است سرمایه‌گذاری در این بخش با توجه به اقلیم مناسب ایران انجام بگیرد. اقلیمی که در بسیاری از کشورهای دیگر جهان وجود ندارد.
معاون توسعه اقتصاد دانش بنیان معاونت علمی ریاست جمهوری گفت: کشورهای دیگر با اینکه دچار خشکی بیشتری هستند اما ۵۰ درصد مصرف آب را کاهش داده‌اند. شرکت‌های دانش‌بنیان در همین راستا می‌توانند نقش‌آفرینی کنند. همچنین زیست بوم دانش بنیان در حوزه صادرات و ارتقا کیفیت تولید برای رسیدن به استانداردهای اروپایی نیز می‌تواند کمک کند.
فناوری‌های نوظهور در داخل بازطراحی شوند
آرمین توحیدی، مدیر پژوهش و ارتباط با صنعت و جامعه دانشکده‌های کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران گفت: با توجه به اصول قرآنی نباید در سلطه کافران قرار بگیریم. در بیانات امام خمینی و رهبر انقلاب تاکید شده که کشاورزی درست در ایران می‌تواند علاوه بر نیاز داخل و خودکفایی، تولید کافی برای صادرات هم داشته باشد و ما در امر تهیه مواد غذایی نباید به بیرون مرزها احتیاج داشته باشیم.
وی افزود: با این حال و با وجود تاکید استانداردهای جهانی بر مصرف سرانه ۱۳ کیلوگرم منابع پروتئینی در سال و رشد سریعی که در سال‌های پیش از سال ۹۷ در این حوزه داشتیم، از سال ۹۷ به شدت مصرف گوشت در ایران کاهش یافته و سرانه میانگین مصرف تقریباً به ۶ کیلوگرم رسیده است.
توحیدی با اشاره به اینکه در نگاه فناوری باید دانش سنتی نیاکان خود را نیز حتماً به دانشگاه بیاوریم و آن را به علم و استاندارد تبدیل کنیم، اظهار کرد: دامداری دقیق (PLF)، اصلاح ژنتیکی، خوراک جایگزین و سایر فناوری‌های نوظهور را باید مبتنی بر اقلیم و توان داخلی بازطراحی کنیم.
وی افزود: مشاهده می‌کنیم گوشت ارگانیک در دنیا ۳ برابر گوشت تولیدشده در پرواربندی قیمت دارد؛ اما ما برای گوشتی که در مراتع تولید می‌شود و از نظر کیفیت بسیار بهتر از گوشت دامپروری‌ها است ارزش قائل نیستیم و هر دو را با قیمت یکسان می‌فروشیم و در واقع مراتع را به ثمن بخس حراج می‌کنیم.
اتکا به نوآوری تنها راه تضمین امنیت غذایی
ابوالفضل رئوفی، مدیرکل محیط زیست، توسعه پایدار و امور فناوری وزارت جهاد کشاورزی در این نشست گفت: در اجلاس کدکس درباره مواد غذایی در ژنو حضور داشتم که ریاست فائو، WHO و دیگر سازمان‌های بین‌المللی و همچنین ۸۰۰ شرکت دانش‌بنیان در جهان با موضوع امنیت غذایی در آن حضور داشتند.
وی تصریح کرد: نماینده بانک جهانی گزارش می‌داد که تا سال ۲۰۵۰، ۷۰ درصد تقاضا افزایش پیدا خواهد کرد و با شرایط تغییر اقلیم میزان تولید ۵۰ درصد کاهش خواهد یافت. اگر تغییرات اقلیم متوقف شود و وضعیت طبیعی باشد به طور متوسط ۱۱ درصد میزان نیاز به آب افزایش خواهد یافت و برای کشورهای در حال توسعه این میزان ۲ برابر خواهد بود.
وی تاکید کرد: بنابراین امنیت غذایی چالش بسیار مهمی است. اگر تکانه‌های سیاسی و منطقه‌ای هم وجود داشته باشد به میزان اهمیت آن افزوده می‌شود. راه‌حل این وضعیت فقط و فقط اتکا به نوآوری و فناوری با هدف تضمین و بهبود امنیت غذایی است. تضمین ۴ رکن شامل فراهم آوردن، دسترسی‌پذیری، سلامت و بهبود دارد.
رئوفی ادامه داد: اتکا به فناوری نیازمند به سیاست‌ها و استراتژی‌های ملی و فراملی است. نباید صرفاً به خرید تضمینی محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان در سیاست‌گذاری اکتفا کرد. چرا بخش کشاورزی شکل نمی‌گیرد؟ به این دلیل که کشاورزی به علت سروکار داشتن با موجودات زنده ۵۰ درصد ریسک دارد و سرمایه‌گذاری کمی در این بخش انجام می‌شود؛ در حالی که در بخش خدمات و صنعت این طور نیست.
شرکت‌های دانش‌بنیان امکان افزایش صادرات کشاورزی را فراهم می‌کنند
مجید جوانمرد، معاون ارتباط با صنعت و تجاری‌سازی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی در این نشست گفت: به شاخص پیچیدگی اقتصادی که بسیار شاخص مهمی است باید توجه بیشتری شود. شاخص پیچیدگی اقتصادی بین ۳- تا ۳ است که هر چه بیشتر باشد به معنای پیچیدگی اقتصادی بالاتری است.
وی افزود: با بررسی شاخص‌ها و رتبه‌های بین‌المللی کشورهایی مثل ژاپن و کره جنوبی می‌توان دریافت که این کشورها بیشتر به جای مقاله به سمت ثبت Patent رفته‌اند.
وی در پایان تاکید کرد: در صحبت‌های اخیر این نشست گفته شد که ۶.۵ میلیارد دلار صادرات داریم اما محصولات کشاورزی با پیچیدگی پایینی صادر می‌شوند که این مهم فقط با شرکت‌های دانش‌بنیان محقق می‌شود. استراتژی‌های مختلفی در همین رابطه شامل جایگزینی، انتشار، توسعه و نوآوری و آفرینش وجود دارد که باید به آنها عنایت ویژه‌ای داشت.
تهدیدات غذایی کشور برای بخش خصوصی یک فرصت کارآفرینی است
مهدی امینی نایب رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در این نشست با اشاره به اینکه باید در حوزه تغییر سیاست‌های ارزی و تجاری از بخش تولیدکننده مراقبت کرد، گفت: بارها پیش آمده که تغییر در پرداخت ارز حمایتی به واردات گوشت قرمز اثر معکوس خودش را گذاشته است و این نشان می‌دهد سیاست‌های ارزی نیاز به تأمل بیشتر دارد.
امینی گفت: کرونا به دنیا یاد داد که باید زنجیره غذایی را کوتاه کنیم و نظم نوین جهانی از زنجیره بلند تغییر رویکرد داد تا کشورها با کمبود غذایی مواجه نشود. بنابراین توجه به پیچیدگی اقتصادی در داخل مرزها و بهره‌وری کشاورزی ضروری خواهد بود.
وی تصریح کرد: ظرفیت‌های چهارفصل کشور و نیروی انسانی مناسب پشتوانه بخش خصوصی برای تولید است و موجب شده تهدیدات غذایی با وجود آنکه برای کشور یک تهدید است برای بخش خصوصی یک فرصت کارآفرینی در نظر گرفته شود.
جهش بهره‌وری در کشاورزی با استفاده از فناوری ممکن است
عبدالحسین بهرامی رئیس مرکز راهبری ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در این نشست گفت: نقش ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی ایجاد هم افزایی و همرسانی بین دولت و بخش خصوصی است؛ چرا که باور داریم کار اصلی برای افزایش بهره‌وری و رشد تولید را بخش خصوصی انجام می‌دهند.
وی افزود: اگر بخواهیم به رشد اقتصادی ۸ درصد برسیم، باید تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی را افزایش دهیم و بتوانیم دسترسی این شرکت‌ها را به بازار فراهم کنیم که مأموریت این ستاد نیز همین است. اگر بخش خصوصی به سیاست‌گذار اعتماد نداشته باشد که می‌تواند تولید با فناوری خود را به راحتی در اختیار بازار قرار دهد، کار تولید دشوار می‌شود.
وی در پایان خاطرنشان کرد: بنابراین تشکیل کانون‌های دانش، صنعت و بازار را به عنوان ابزاری برای توسعه تکنولوژی سطح متوسط و پایین در دست اقدام داریم. مراکز تحقیقات کشاورزی در دهه ۷۰ و ۸۰ مأموریت‌های خوبی برای ترویج روش‌های نوین کشاورزی انجام دادند اما امروزه با تغییرات حوزه فناوری و نوآوری دیگر نمی‌توانند پاسخگوی نیاز جامعه هدف کشاورزی باشند.
توزیع شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی نامناسب است
ارژنگ جوادی در این نشست گفت: زیست بوم کشاورزی به دلیل تغییرات اقلیمی و چالش‌های ساختاری بیش از همیشه به دانش و فناوری نیاز دارد. لذا تشکیل ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی موج امیدی در فعالان این حوزه ایجاد کرده است و بیشترین تراکم طرح‌ها را در خود جای داده است.
وی افزود: در این ستاد تلاش می‌کنیم شرکت‌ها را به سمت چالش‌های بخش کشاورزی هدایت کنیم و این طور نباشد که شرکت‌ها در یک نقطه غیرمرتبط با بهره‌وری بخش کشاورزی تجمع بیجا داشته باشند. با تاکید معاون علمی ریاست جمهوری برنامه‌های ستاد غذا و کشاورزی مستقیماً به زنجیره‌ها خواهد پرداخت که برنامه آن تقدیم فعالان این حوزه خواهد شد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: فارغ از کمیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی، این شرکت‌ها توزیع نامناسبی دارند. از ۵۰۰ شرکت حوزه کشاورزی عمده انباشت در حوزه‌هایی است که تنگناهای بخش کشاورزی را پوشش نمی‌دهند. معاونت علمی با فراخوان‌های خود تلاش می‌کند شرکت‌ها را به حوزه‌های هدف سوق دهد.
سهم ۶۰ درصدی دانش و فناوری در افزایش ۵ برابری تولید کشاورزی
حسین فرازمند، رئیس مرکز اطلاع رسانی و فناوری اطلاعات سازمان تات در این نشست گفت: افزایش ۵ برابری تولید محصول کشاورزی در ۴ دهه اخیر ۶۰ درصد تحت تأثیر دانش و فناوری بوده و صرفاً ۴۰ درصد آن در اثر افزایش سطح زیر کشت بوده است. با این حال تغییرات اقلیم می‌تواند ۱۰ درصد تولید را در آینده از بین ببرد که نتیجه می‌گیریم باید هرچه بیشتر به افزایش ضریب نفوذ دانش برای رشد بهره‌وری تولید از جمله هوشمندسازی تولید توجه شود.
وی افزود: در هوشمندسازی تولید کشاورزی با استفاده از فناوری‌های نوین با چالش‌هایی مواجه هستیم که اهم این موارد هزینه بالا و نیاز به سرمایه‌گذاران کلان که کشاورزان کوچک از توانشان خارج است. موارد دیگر، عدم دسترسی به داده کافی در خصوص شرایط اقلیمی و آمارهای مدیریتی، تکنولوژی‌های پیچیده و عدم آشنایی کشاورزان عادی با آن و محدودیت‌های زیرساختی از جمله دسترسی به اینترنت برای استفاده از اینترنت اشیا در سطح مزارع و باغات و سایر چالش‌های هوشمندسازی عبارت از فقدان مقررات قانونی، نیروی انسانی متخصص، کوچک مقیاسی مزارع است.
فرازمند در ادامه برای بیان راهکارها اظهار کرد: راهکارهای پیشنهادی برای غلبه بر چالش‌های مذکور عبارت از سرمایه‌گذاری و حمایت دولتی یا منابع اعتباری صندوق‌ها، تقویت زیرساخت IT در روستا، آموزش و توسعه مهارت در کشاورزان و ترویج و تشویق برای هوشمندسازی و ادغام تحقیق و توسعه صنعت با دانشگاه است.
استفاده از فناوری‌های نوین مهمترین راهکار بهبود بهره‌وری صنایع غذایی است
بهاره برهانی مدیر تحقیق و توسعه گروه صنعتی زر در این نشست گفت: کشاورزی ماده اولیه صنایع غذایی است و داشتن مواد اولیه کافی و باکیفیت چالش اصلی صنعت غذاست. مهمترین چالش صنعت غذا مسأله تحریم است که نمی‌توان از هر برند و ماده‌ای استفاده کرد و شاید به اجبار کیفیت‌های پایین‌تری در تولید استفاده شود و تنوع مواد اولیه را هم کاهش داده است.
وی افزود: این چالش، قیمت تمام شده را هم بالا میبرد و بنابراین قدرت خرید مصرف‌کننده و بازار عرضه را نیز کاهش می‌دهد. نوسانات نرخ ارز و قیمت انرژی که با برهم زدن برنامه تولید و بر قیمت تمام شده محصولات تأثیر می‌گذارند، فقدان زیرساخت‌های تولید از جمله صنایع بسته‌بندی، فرآوری و نگهداری که ضایعات را بالا می‌برند، واردات بی رویه برخی مواد اولیه که تولید داخل دارد و انگیزه تولیدکننده را برای تحقیق و توسعه از بین میبرد و فقدان استاندارد ملی برای محصولات دانش‌بنیان و جدید از جمله سایر چالش‌ها است.
برهانی با اشاره به راهکارها گفت: تسهیل در سرمایه گذاری و استفاده از فناوری‌های نوین مهمترین راهکار برای بهره‌وری است. اولین تأثیر آن کاهش ضایعات صنایع غذایی است، به علاوه کشاورزی دقیق و هوشمند می‌تواند بر مدیریت پایدار منابع و کاهش مصرف سموم شیمیایی اثر بگذارد.
امنیت بذر ضامن امنیت غذایی
سیدباقر محمودی رئیس هیئت مدیره شرکت پیشگامان گیاهان زراعی در این نشست گفت: بذر یک نهاده است و در جاهای دیگری به عنوان کالا از آن یاد می‌شود؛ اما من می‌گویم بذر یک بسته با فناوری است. کود و سم و بذر می‌تواند تنها با بذر وارد زمین کشاورزی شود. بذر دانه نیست و برخی مواقع هم بذر را با ارقام اشتباه می‌گیرند.
وی افزود: بذر صنعت است و از کشاورزی معیشتی خارج می‌شود؛ اما هنوز در کشور به بذر به عنوان صنعت نگاه نمی‌کنیم. اگر می‌خواهیم امنیت غذایی داشته باشیم باید امنیت بذر وجود داشته باشد.
رئیس هیئت مدیره شرکت پیشگامان گیاهان زراعی گفت: در کشور ۲ میلیون تن تقاضای بذر داریم ولی ۵۰۰ هزار تن تولید می‌کنیم. هر چه عدد تولید بذر بالاتر برود کشاورزی هم سطح بالاتری خواهد داشت. ما سومین تولیدکننده بذر جهان هستیم اما بذر هندوانه نداریم.
