«قُمِش چوقابافان» دزفول؛ سفری به درون زمین + عکس
به گزارش همشهری آنلاین، شاید تاکنون اسم قنات را شنیده باشید و با کارکرد آن‌ها آشنا باشید و حتی بدانید که ایرانی‌ها اولین سازندگان قنات در جهان هستند که با حفر قنات و استفاده از آب‌های زیرزمینی، آب مورد نیاز مصرفی خود را تأمین می‌کردند؛ اما آیا تابه‌حال نام قُمِش به گوشتان خورده است؟ و می‌دانید قمش چیست؟
اگر در این مطلب با ما همراه باشید با قمش آشنا می‌شوید؛ زیرا قصد داریم به جنوب ایران سفر کنیم و یکی از جاذبه‌های تاریخی و جاهای دیدنی دزفول را، به نام قمش چوقابافان یا قنات تاریخی مومنان معرفی کنیم. پس با ما در این دزفول‌گردی و سفر به اعماق زمین هم‌سفر باشید.
چند لحظه تصور کنید که برای نوشیدن یک لیوان آب خنک آن هم در گرمای سوزان تابستان مجبور باشید مسافتی را طی کنید تا به چشمه یا رودی برسید، کوزهای سفالی را پر از آب کنید و در حالی که آن را به دست گرفته یا بر دوش گذاشته‌اید و عرق از صورتتان می‌ریزد، باید راهی را که آمده‌اید دوباره طی کنید و همیشه بارها و بارها این کار را باید انجام دهید. در این صورت چه احساسی به شما دست می‌دهد؟ اما امروزه در خانه‌هایتان به‌راحتی به آب آشامیدنی و مورد نیازتان از طریق لوله‌کشی دسترسی دارید، بدون آن که زحمتی برای به دست آوردنش داشته باشد.
آیا می‌دانید گذشتگان ما برای تأمین آب، آن هم در کشورمان که همیشه با مشکل کمبود آب مواجه بوده است، چه راه‌حل‌هایی داشته‌اند؟ ساخت قنات یکی از راه‌های رفع این معضل بود که با مهندسی دقیق و حساب شده، توانستند آب‌های سفره‌های زیرزمینی از کیلومترها دورتر به مکان مورد نظرشان برسانند و بیشترین استفاده را داشته باشند؛ مثل قنات گناباد و فردوس. حالا ما هم می‌خواهیم به دزفول و سراغ یکی از این قنات‌ها برویم؛ اما پیش از رفتن، بهتر است بدانید که در دزفول کاریزها نام دیگری دارند و کمی متفاوت با نمونه‌های مناطق دیگر هستند که در ادامه بیشتر از آن‌ها خواهیم گفت.
قمش مومنان کجاست؟
دزفول شهر آجری ایران، با بافت و معماری اصیل خود که به «موزه آجری ایران» معروف است. این شهر، یکی از شهرهای جنوبی است که در سرزمین مقاومت یعنی استان خوزستان قرار داد. اگر به این شهر سفر کنید، از انتخابتان پشیمان نمی‌شوید و با دیدن جاذبه‌های متعدد مثل آسیاب‌های آبی و آبشار شوی، خاطرات خوبی را از دزفول با خود خواهید برد.
یکی دیگر از جاهای دیدنی خوزستان در دزفول که برای بازدید از آن باید به درون زمین سفر کنید، قنات تاریخی مومنان است که به آن قمش چوقابافان نیز گفته می‌شود. نام و نشان این محل را می‌توانید در یکی از محله‌های دزفول، به نام شیدانه امام رضا (ع) می‌توانید جستجو کنید.
چرا به این قنات، قمش چوقابافان می‌گویند؟
در گویش مردمان دزفول، به قنات و کاریز که تونل‌های آبرسانی زیزمینی هستند قمش می‌گویند. در نزدیکی این قمش نیز مسجدی قرار دارد که در دروان جنگ تحمیلی نیز مورد اصابت موشک قرار داشته و عده‌ای شهید شدند. متولی این مسجد فردی به نام صادق‌قلی چوقابافان نام داشته است که اکنون نام وی روی، این قنات گذاشته شده است. روایت دیگر این است که وجه تسمیه این اثر به‌دلیل وجود کارگاه‌های بافت چوقا است که در اطراف آن وجود داشته است. در حال حاضر این قنات به نام‌های قمش چوقابافان یا عبابافان، سربطاق چوقابافان و قنات مومنان شناخته می‌شود.
قمش مومنان، گنجی تاریخی
وقتی به محله شیادانه برسید و سراغ قمش مومنان را بگیرید، به در چوبی خواهید رسید که بالای آن نوشته شده است: قمش تاریخی مومنان (سربطاق چوقابفون)/متولی: سعید قلیان
برای دیدن قمش باید از این در ورودی آن که به آن «سَربِطاق» می‌گویند عبور کنید. در گویش محلی دزفول به مسیر دسترسی به آب، سربطاق گفته می‌شود که ورودی آن‌ها هم سطح زمین است و سپس به‌صورت اریب و ۴۵ درجه به عمق، با پله‌ها به عمق زمین و آب قنات می‌رود. بعد از اینکه از سربطاق گذشتید و ۷۴ پله را طی کردید، به قمش چوقابافان می‌رسید، فضایی خیره‌کننده را می‌بینید که در میان رنگین کمانی از رنگ‌ها خودنمایی می‌کند و هوایی خنک و مطبوع به مشامتان می‌رسد.
در جای‌جای قمش مجسمه‌های مردان و زنانی کوزه و مشک به‌دست می‌بینید که اگر اهل دزفول و از قدیمی‌های آنجا باشید، خاطرات گذشته برایتان زنده می‌شود و شاید به یاد روزی بیفتید که در گرمای سوزان جنوب، از کوچه پس کوچه‌های دزفول عبور می‌کردید یا در سایه و خنکای کت‌ها، در جوار رود دز می‌نشستید و مردی مشک به دست، کاسه آبی خنک به شما تعارف می‌کرد و عطش وجودتان را با آب گوارای قمش‌ها سیراب می‌کردید. در گوشه کنار چوقابافان نیز اشیای قدیمی مثل کاسه‌ها، بشقاب‌ها، چراغ و کوزه دیده می‌شود که اهالی این شهر با جان و دل به این قنات هدیه داده‌اند تا سهمی هرچند اندک در حفظ میراث آبا و اجدادشان داشته باشند.
حتماً تا الان برایتان این سؤال پیش آمده است که این قمش، در چه عمقی از زمین قرار دارد و طول آن چقدر است؟ قنات تاریخی مومنان یکی از رشته قنات‌های اصلی این منطقه است و بیش از ۵۰ متر از سطح زمین عمق دارد و طول آن به‌همراه سایر قمش‌ها تا رودخانه ۸,۱۰۰ متر است که تاکنون ۳۰۰ متر از آن خاک‌برداری شده است و در معرض بازدید گردشگران قرار دارد. این قنات در گذشته آب مورد نیاز آشامیدنی و ۱,۲۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه را از ۴۰۰ سال پیش تأمین می‌کرده است.
احیای قمش مومنان
در شهر دزفول به غیر از قمش چوقابافان، نزدیک به ۱۴ قنات دیگر نیز وجود دارد که با توسعه شهری و شبکه آبرسانی از رونق افتادند. این قنات‌ها نهایت تا دهه‌های ۵۰ و ۶۰ نیز به حیات خود ادامه دادند. قمش مومنان نیز این سرنوشت را داشته است. در طول جنگ تحمیلی، مسجدی که در کنار قمش است مورد اصابت موشک قرار می‌گیرد و عده زیادی به شهادت می‌رسند که در عملیات خاک‌برداری و خارج کردن پیکر شهدا از زیرآوار، خاک‌ها به درون این قمش ریخته می‌شود و بدین ترتیب قمش مومنان پس از آن واقعه برای سال‌ها زیر خاک پنهان می‌شود. یکی از اهالی محله شیدانه به نام آقای سعید قُلیان بود که کمر همت بست و به خاطر علاقه‌ای که به حفظ آثار تاریخی شهرش داشت، این قنات را به‌همراه تعدادی دیگر که فراموشی سپرده شده بدوند، با هزینه شخصی بازسازی کرد و از سال ۱۳۹۶ در معرض بازدید قرار گرفت.
آدرس قمش مومنان
وقتی به دزفول رسیدید، برای دیدن قمش چوقابافان باید به خیابان طالقانی بروید. این قمش در پشت بقعه سید محمود و در جنب مسجد و شیدانه امام رضا (ع) قرار دارد. درکنار مسجد این محله یک در چوبی و سنتی می‌بینید که ورودی قمش است.
قمش چیست؟
در استان خوزستان به‌دلیل داشتن آب‌های سطحی مثل رودخانه دز، امکان حفر قنات برای انتقال آب رودخانه به شهر و استفاده از آن وجود دارد. گذشتگان از این فرصت استفاده کردند و با حفر کانال‌های زیرزمینی که در واقع قنات‌های رودخانه‌ای بودند، آب مورد نیاز را بهره‌برداری می‌کردند که نشان از هوش و مهندسی دقیق مردمان آن روزگار است. اختلاف سطح ۱۳ تا ۱۶ متری شهر با رودخانه، مردم این دیار را به این فکر واداشت تا با توجه به فصلی بودن آب رودخانه که در فصل زمستان پایین و در فصل تابستان بالا می‌آید، در محاسبه‌ای دقیق و هوشمندانه، دُردونه قمش را طوری ایجاد کنند که بیشترین فشار مناسب برای طی کردن سی یا چهل کیلومتر مسافت زیرزمینی را داشته باشد. در دزفول به این قنات‌ها و تونل‌های آب‌رسان زیرزمینی «قمش» و در شوشتر به آن «سُفته» می‌گویند که گفته می‌شود قدمت آن‌ها به دوره‌های تاریخی چون ساسانیان می‌رسد. قمش حجیون، قمش سرکنده، قمش آقامیر، سربه‌طاق آمهدی و سر به طاق قل ننه از جمله قمش‌های شهر دزفول است.
این قمش‌ها اگرچه همان قنات هستند و مانند لوله‌کشی کار انتقال آب را انجام می‌دهند، در واقع با هم تفاوت دارند و فرقشان این است که قنات آب‌های زیرزمینی را جمع می‌کند، اما قمش آب های سطحی مثل رودها و رودخانه‌ها بهره‌برداری می‌کند؛ اما نقش قمش‌ها در اینجا تمام نمی‌شود؛ چراکه در طول هشت سال جنگ تحمیلی نیز مأمن و پناهگاهی برای مردمان بی‌گناه بودند که برای در امان ماندن از موشک‌های رژیم بعث عراق به پناه می‌بردند.
